Article.
SEMANTYCZNO-SŁOWOTWÓRCZA KATEGORIA AKTIONSARTEN W JĘZYKACH SŁOWIAŃSKICH Рец. на кн. : Бранко
Тошович. Способы глагольного действия в
сербском,
хорватском и бошняцком языках / Бранко
Тошович. – Katowice : Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, 2009. – 119 ss. We współczesnej literaturze lingwistycznej
odnotowujemy coraz więcej prac, w których autorzy dokonują w różnych językach
konfrontatywnej analizy semantycznej wybranych klas czasowników. Warto w tym
miejscu przytoczyć celną wypowiedź W.N. Jarcewej o istotnym znaczeniu
takich badań szczegółowych. Pisze ona: „Безусловно, контрастивный анализ двух
языков наиболее эффективен в тех случаях, когда сравниваются целостные системы
этих языков со всеми их внутренними связями и закономерностями их структурной
организации. Однако, учитывая стратификационный характер системы языка,
приходится начинать со сравнения однопорядковых явлений в сопоставляемых
языках, ибо только имея некоторое подобие сравниваемых явлений можно выяснить
степень их схождений и контрастов” (В.Н. Ярцева, Сопоставительная лингвистика и проблема вариативности языка, „НДВШ
Филологические науки”, 1986, № 5, стр. 3). Spostrzeżenie to można w zupełności odnieść do
recenzowanego opracowania, którego przedmiot stanowią tzw. rodzaje czynności w
trzech językach południowosłowiańskich: serbskim, chorwackim i bośniackim. Ta
specyficzna kategoria czasownika w literaturze przedmiotu nosi nazwę rodzajów
czynności (rodzaj czynności, postać czynności, ros. cпособ глагольного действия), ale także pod wpływem języka
niemieckiego – Aktionsart. Niekiedy
jednak słusznie zauważa się, że wprowadzenie do tego terminu rzeczownika „czynność”
może sugerować przynależność do tej kategorii tylko czasowników czynnościowych
(co jest błędne), dlatego też równolegle stosowany jest termin „rodzaje akcji”
– jako nadrzędny zarówno dla czynności, jak też procesu i stanu (widoczny jest
tu zresztą wpływ terminu niemieckiego). Pojęciem „rodzajów akcji” (pozostańmy też przy
klasycznym już oznaczeniu „rodzaje czynności”) określa się zwykle kategorię
semantyczną czasownika wyodrębnioną ze względu na sposób, w jaki może
przebiegać czynność lub trwa stan. Wydzielenie znaczeniowych klas czasowników w
oparciu o to kryterium (charakter akcji oznaczanej przez czasownik) następuje
na podstawie ich wykładników formalnych, do których najczęściej odnoszą się
afiksy (wykładniki morfologiczne, słowotwórcze), odrębne morfemy leksykalne lub
inne środki gramatyczne. Rodzaje akcji (czynności) mogą ponadto być wyróżniane
ze względu na przebieg akcji, udział (lub brak udziału) siły sprawczej (agensa)
itd. Zarówno typy wyodrębnionych w różnych językach rodzajów akcji, jak też
używana przy tym terminologia nie są jednolite. Nie ulega jednak wątpliwości, że rodzaje akcji
(czynności) mają ścisły związek z aspektem, który w słowiańskiej tradycji
gramatycznej uważany jest za kategorię gramatyczną czasownika wyrażającą
opozycję niedokonaności i dokonaności. Wyodrębnione na tej podstawie dwie w
zasadzie nieprzecinające się klasy dzielą ogół czasowników ze względu na
różnicę w ujmowaniu wyrażanej przez czasownik akcji jako procesu rozwijającego
się (trwającego, powtarzającego się) lub też procesu pojmowanego jako całość
(kompletnego). Aspekt wskazuje na różne sposoby myślenia o czynności nazywanej
przez czasownik i jest kategorią występującą na pograniczu słowotwórstwa i
fleksji (tak przynajmniej ma to miejsce w językach słowiańskich). Wartość
aspektową wprowadzają bowiem albo przedrostki, albo przyrostki (o charakterze
fleksyjnym). Najczęściej jednak formanty wprowadzające aspekt dokonany lub
niedokonany wnoszą równocześnie dodatkowe znaczenia. Na przykład prefiksy
dodane do podstawy czasownikowej zawsze wprowadzają aspekt dokonany, często
jednak z dodatkowymi wartościami semantycznymi. Innymi słowy, formanty te nie
tylko wnoszą informację o „dokonaności”, ale też szczegółowo określają sam
rodzaj czynności. We wskazanych wyżej dwóch klasach czasowników wyróżniane są
zatem bardziej konkretne niż sam aspekt klasy (podklasy), czyli rodzaje akcji. W wydanej w roku 1908 w Lundzie książce Aspektänderung und Aktionsart beim
polnischen Zeitworte szwedzki językoznawca Sigurd Agrell podjął próbę zdefiniowania
kategorii aspektu czasowników słowiańskich i jej zauważalnego oddzielenia od
czasownikowych klas semantycznych (powtórzmy, że obie kategorii są tworzone za
pomocą afiksów). Właśnie wspomniany Sigurd Agrell, prekursor nowoczesnej
aspektologii, nazwał te klasy Aktionsarten
(warto podkreślić, że pisana po niemiecku praca oparta była na czasownikach
polskich). Książka ta zapoczątkowała powstanie całego nurtu obserwacji
lingwistycznych, w których duży udział mają językoznawcy epoki radzieckiej
(nawiasem mówiąc, w opracowaniach z tego okresu przeważa przekonanie, że
spostrzeżenie Agrella poprzedzone było m.in. uwagami A.A. Potiebni). Warto
w tym miejscu wspomnieć też o pracy G.K. Uljanowa z końca XIX wieku
(Г.К. Ульянов, Значение глагольных
основ, т. II, Варшава 1895) i jednym z monumentalnych opracowań z tego
zakresu autorstwa A.W. Isaczenki (А.В. Исаченко, Грамматический строй русского языка в сопоставлении с словацким. Морфология, Братислава 1960). W każdym razie dzieło S. Agrella Aspektänderung und Aktionsart… stanowiło
ważny etap w rozwoju aspektu i jego rozgraniczenia z rodzajem akcji
(czynności). Pozwoliło ono bowiem na bardziej wyraziste wydzielenie aspektu
jako kategorii gramatycznej, stwarzając podstawy do prac z zakresu aspektologii
ogólnej (por. choćby wydaną w 1934 roku w Wilnie pracę Erwina Koschmiedra Nauka o aspektach czasownika polskiego w
zarysie. Próba syntezy) oraz
sformułowania problemów genezy aspektu słowiańskiego (np.
N. van Wijk). Późniejsi badacze rodzajów akcji (czynności) w językach
słowiańskich niejednokrotnie podkreślali, że przy dużym podobieństwie znaczeń w
zakresie charakteru akcji i środków ich wyrażenia różnice między poszczególnymi
językami słowiańskimi w większości wypadków tkwią w szczegółach. W tymże nurcie badań sytuuje się wykonana w ramach
projektu Studium porównawcze nad
kategorią semantyczno-słowotwórczą Aktionsarten w językach słowiańskich
praca, której autorem jest znany slawista Branko Tošović. Wydana przed kilkoma
laty przez Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego książka nosi tytuł Rodzaje akcji czasownikowej w języku
serbskim, chorwackim i bośniackim
(w rosyjskim oryginale: Способы
глагольного действия в сербском,
хорватском и бошняцком языках). W recenzowanym opracowaniu w centrum uwagi
znalazły się czasowniki języka serbskiego, chorwackiego i bośniackiego.
Czasowniki te charakteryzują się (na tle ogólnosłowiańskim) swoimi
specyficznymi właściwościami semantycznymi, słowotwórczymi i składniowymi. Ma
to szczególne znaczenie zwłaszcza w odniesieniu do języka bośniackiego, czyli
języka słowiańskich muzułmanów (język bośniacki jest dziś uważany za język
państwowy w Republice Bośni i Hercegowiny – samodzielnym państwie powstałym po
rozpadzie dawnej Jugosławii). Otóż język ten, wchodzący do niedawna w skład
języka serbsko-chorwackiego, jest obecnie intensywnie kodyfikowany. Celem książki jest systematyczny opis kategorii
rodzajów akcji (czynności) w wymienionych językach i ich częściowa konfrontacja
z językiem rosyjskim. Sprowadza się to w pierwszej kolejności do określenia i
sklasyfikowania rodzajów czynności, a następnie do ustalenia i zinterpretowania
realizujących je leksemów – zarówno pod względem słowotwórczym, jak
znaczeniowym. Podjęto ponadto próbę ustalenia podobieństw i różnic w zakresie
poszczególnych rodzajów czynności i ich czasownikowych wykładników w obrębie
analizowanych trzech języków. W pracy rozpatrzono ponad dwadzieścia sposobów
rodzaju akcji (czynności). Są to kolejno (wyliczam je w języku wykładu): эволютивный, интенсивный,
чрезмерно-интенсивный, аугментативный, диминутивный, кумулятивный, фактитивный, делимитативный, сатуративный,
сверхнормативный, денормативный, майоративный, комплетивный,
комплетивно-партитивный,
начинательный, финитивный, проспективный, дистрибутивный, комитативный, семельфактивный, пердуративный i
редупликативный. Za celowe uważam przywołanie w tym miejscu artykułu
Cezarego Piernikarskiego Kryteria
klasyfikacji rodzajów akcji (Aktionsart)
w językach słowiańskich [Z polskich studiów slawistycznych, Seria
4. Językoznawstwo, Warszawa 1972], w którym wyróżniono większość z obecnych w
danej książce rodzajów czynności. Wyodrębnione sposoby rodzaju akcji przekazują jedną z
czterech modyfikacji, a mianowicie zmianę stopnia, zmianę normy, zmianę ilości
oraz zmianę kolejności (porządku). Każdej z tych modyfikacji może dodatkowo
towarzyszyć modyfikacja aksjologiczna (oceniająca, wartościująca). Istota tej
modyfikacji polega na tym, że do semantyki czasownika wnoszona jest ocena,
która może być pozytywna bądź negatywna. Ocena pozytywna jest wtedy, gdy
czasownik przekazuje sympatię, negatywna natomiast – w przypadku przekazywania
przez czasownik np. antypatii (ogólnie: uczuć negatywnych). Podkreślić także należy fakt bardzo
szczegółowej i rozgałęzionej klasyfikacji rodzajów akcji przeprowadzonej przez
Autora w oparciu faktyczny materiał językowy. Analiza rodzajów akcji składa się
z trzech części. W pierwszej analizowany jest problem ich opisu w literaturze
przedmiotu. W części drugiej przedstawiono ogólne poglądy na zjawisko rodzajów
akcji. Tu przeprowadzono również rozróżnienie pomiędzy poszczególnymi grupami i
dokonano ich klasyfikacji. W części trzeciej natomiast została dokonana analiza
podstawowych rodzajów akcji. Z obszernej ich
różnorodności do opisu wybrane zostały jednostki najbardziej charakterystyczne.
Szczególną uwagę w części empirycznej poświęcono relacji rodzaju akcji i grup
leksykalno-semantycznych. W swoich rozważaniach na temat rodzajów akcji
w trzech językach południowosłowiańskich Autor słusznie przyjmuje, że rodzaj
akcji (czynności) jest konkretną modyfikacją, która przejawia się jako
określona zmiana znaczeniowa. Udowadnia ponadto, że każda w zasadzie
modyfikacja rzadko występuje w postaci „czystej”, a raczej jako
wieloskładnikowa kombinacja, pewnego rodzaju „stop” znaczeniowy. Należy podkreślić, że o niewątpliwej wartości
opracowania stanowi korpus zgromadzonych przykładów czasowników serbskich,
chorwackich i bośniackich, którego podstawową część stanowią teksty z
paralelnego korpusu „Gralis” (http://www-gewi.kfunigraz.ac.at/gralis) stworzonego dla badania języków słowiańskich
(przede wszystkim południowosłowiańskich). Materiał dodatkowy został
zaczerpnięty z serbskich i chorwackich korpusów jednojęzycznych (do tej pory
brak jest korpusu bośniackiego). Dokumentacja ta może być w przyszłości
potraktowana jako punkt wyjścia do innych obserwacji w zakresie tej
specyficznej części mowy, jaką jest czasownik słowiański. Jako podstawowe
źródło eksplikacji wykorzystano dwujęzyczne słowniki serbsko-rosyjski i
chorwacko-rosyjski (na razie brak jest odpowiedniego słownika dla języka
bośniackiego). Na tle ogólnej kompletności i poprawności
metodologicznej pewien niedosyt może budzić następujący moment. Otóż we
„Wstępie” (str. 5) Autor pisze, że szczególna uwaga podczas analizy
została zwrócona na współzależność rodzajów akcji i grup
leksykalno-semantycznych („особое внимание в анализе уделено соотношению
способов глагольного действия и лексико-семантическх групп”). Kwestia ta
została właściwie tylko zasygnalizowana we wspomnianym miejscu i jako taka –
mimo implicytnej obecności w części materiałowej – nie znajduje jednoznacznego
rozwinięcia. I w związku nasuwa się następująca sugestia metodologiczna. Wydaje się, że należałoby zdefiniować przy pierwszej
okazji termin „grupa leksykalno-semantyczna” (czy też:
„funkcjonalno-semantyczna klasa wyrazów”). Skądinąd wiadomo, że pod pojęciem
grupy leksykalno-semantycznej zazwyczaj rozumie się jednorodną semantycznie
grupę wyrazów wewnątrz określonej części mowy, która uczestniczy w wyrażeniu
danej kategorii leksykalno-semantycznej (w tym wypadku rodzaju akcji,
czynności), charakteryzując się zdolnością do użycia lub brakiem takiej
zdolności w określonych kontekstach przy określonych warunkach, a także
zdolnością łączenia się lub brakiem takiej zdolności z określonymi klasami
innych części mowy. Jest zatem częścią składową większych i bardziej ogólnych
jednostek – kategorii funkcjonalno-semantycznych. Klasa taka może być ustalona
wyłącznie dla danej kategorii semantycznej na podstawie wspólnoty
leksykalno-znaczeniowej tworzących ją wyrazów (zob. choćby:
М.В. Всеволодова, Способы выражения временных отношений в современном
русском языке, Изд-во Моск. ун-та, 1975, str. 28-29). [Wprawdzie przytoczona definicja została
sformułowana dla opisu kategorii innych niż w danym opracowaniu, lecz wydaje
się, że po pewnym zmodyfikowaniu z powodzeniem może być wykorzystana w
niniejszej publikacji]. A zatem tak rozumiana grupa leksykalno-semantyczna
(klasa wyrazów) może być porównana do skrupulatnie wyodrębnionych przez Autora
konkretnych grup czasowników w ramach wyróżnionych kategorii (typów) czynności.
Zob. m.in. klasyfikację grup czasowników przekazujących ponadnormatywny
(сверхнормативный) rodzaj akcji (str. 44),
inchoatywny (начинательный) rodzaj akcji (np. str. 51), finitywny (финитивный) sposób akcji
(str. 65) czy semelfaktywny (семельфактивный) sposób akcji (str. 91) itd. Może szkoda też, że Autor w „Literaturze” nie wyszedł
poza krąg prac dotyczących języka serbsko-chorwackiego (serbskiego i
chorwackiego). Recenzowaną książkę należy ocenić wysoko. Wnosi ona
bowiem istotny wkład w ciągle jeszcze otwartą sferę badań nad czasownikiem
słowiańskim, a zwłaszcza nad rodzajem akcji (czynności) nazywanej przez
czasownik. Praca stanowi znaczący fragment opisu danej problematyki i może być
podstawą do dalszych, bardziej szczegółowych i wielopłaszczyznowych, obserwacji
zarówno o charakterze konfrontatywnym (w zakresie języków słowiańskich), jak i
typologicznym. Czesław Lachur (Opole, Polska)
Available 1 September 2013. |